STUDIMI PJESA 3 / Flamuj grekë në institucionet shtetërore shqiptare, tabela dhe shkolla dygjuhëshe dhe greqishtja gjuhë zyrtare nëse vetëdeklarohen më shumë se 20% grekë. Historia e 32 viteve e përpjekjes greke për shtimin e minoritetit me shqiptarë dhe vllehë. Ligjet dhe neni i imponuar në Kushtetutën shqiptare. Si hoqi dorë Greqia nga Korça dhe u përqendrua në zonën Çamëri-Sarandë-Delvinë-Himarë? Cili është roli i Fredi Belerit dhe Anastas Janullatosit në projektin politik grek?
NGA ARDIT BIDO*
*Profesor i asociuar në marrëdhënie ndërkombëtare, me fushë të ngushtë studimi raportet politikë-fe dhe pakica-marrëdhënie ndërkombëtare
Kërkesat greke për Himarën dhe Konispolin pas vitit 1991
Ndër aktet e para, përveç presionit diplomatik ndaj Shqipërisë për të njohur Himarën si minoritare, pas vitit 1991, ishte edhe veprimtaria e Kishës Ortodokse, të sapovendosur nën drejtimin e Anastas Janullatosit. Ai do të qe mbajtës i pasaportës diplomatike greke, pa qenë e qartë në çfarë statusi, pasi legjislacioni grek njeh të drejtën e mbajtjes së pasaportës diplomatike vetëm për nëpunësit publikë të shtetit grek, e konkretisht nëpunësit e lartë politikë, gjyqësorë, diplomatikë e ushtarakë. Kjo vinte pas 70 vjetësh që Shqipëria nuk kishte parë asnjë peshkop grek në kishën e saj, teksa më shumë se 90% e ortodoksëve në Shqipëri janë shqiptarë etnikë pa fluiditet të identitetit. Menjëherë, kishat, jo vetëm në minoritetin grek, jo vetëm në Himarë, Dhërmi dhe Palasë, por edhe në fshatra ortodokse të Sarandës dhe Delvinës, filluan të meshojnë vetëm në greqisht. Këtu përfshihen edhe fshatrat e komunës Xarrë, fshatrat Muzinë, Pecë, Sopik, fshatrat shqiptare pa fluiditet të identitetit në ish-Bashkisë Himarë: Ilias, Vuno, Pilur, Kudhës dhe Qeparo. Po ashtu, edhe në kishën e qytetit të Sarandës, shumica e ortodoksëve të së cilës janë shqiptarë nga bregu, meshohet në greqisht.
Në vitin 1994, do të ndodhte një prej akteve më të rënda në marrëdhëniet shqiptaro-greke, kur një grup paraushtarak grek, që të dyja vendet e evidentuan si grup terrorist, hyri në pikën kufitare të Peshkëpisë dhe pasi mbajti peng të gjithë ushtarët, vrau kapitenin Fatmir Shehu dhe ushtarin Arsen Gjini. Shteti grek do të akuzonte për këtë akt një person të quajtur Fredi Beleri. Ai u arrestua nga policia greke si pjesë e shtatë personave që ishin nisur me armë dhe pajisje komunikimi në drejtim të kufirit me Shqipërinë, një vit më vonë. Shteti shqiptar nisi hetimin ndaj tij dhe e pushoi. Pas reformës në drejtësi, kur SPAK-u rinisi hetimin për rastin, dosja ishte zhdukur nga gjykata, ndërsa Greqia refuzoi të dërgonte të dhënat e saj të hetimit që kishte kryer ndaj Belerit.
Prej vitit 1991, shteti grek nisi të japë viza si homogjenë për minoritarët grekë dhe kjo e drejtë përfshiu edhe banorët e Himarës, Dhërmiut, Palasës dhe Qeparoit Fshat, krahas fshatrave të njohura të minoritetit grek në Shqipëri e kuçovllehtë. Në vitin 1998, Greqia nisi të japë kartat e veçanta të homogjenit për banorët e këtyre fshatrave dhe kuçovllehtë e Korçës dhe Konispolit. Shteti grek nisi menjëherë përdorimin e mekanizmave për të rritur prezencën përtej minoritetit të njohur grek. Studiuesit grekë Kostandinos Ciceliqis dhe Dhimitris Hristopulos, përcaktojnë se Greqia nisi të tentojë greqizimin e vllehve të Shqipërisë përmes “tregtisë së vizave dhe pasaportave” falë fuqisë superiore që kishte shteti grek. Kështu, kushdo që vërtetonte se qoftë dhe një i afërm i tij, dinte sadopak gjuhën vllahe, merrte viza dhe mund të lëvizte lirisht në Greqi, duke krijuar “situata klienteliste”, duke rrezikuar dëmtimin e shtyllës shoqërore dhe kombëtare shqiptare, sipas tyre. Ajo që autorët grekë quajnë situatë klienteliste me tregti vizash dhe interesa të tjera ekonomikë, do të ndikonte që ai grupim i vllehve që kishte identitet fluid, kuçovllehtë, të nisnin procesin e rinegocimit të identitetit të tyre kombëtar, sikurse do të ndodhte edhe në popullsinë me identitet fluid të Himarës, Dhërmiut dhe Palasës.
Ndërkaq, kjo politikë do të pasurohej edhe me propagandën në bashkitë Himarë dhe Xarrë që përqendrohej te fakti se të gjithë ortodoksët e zonës ishin grekë; propagandë e drejtuar nga priftërinj të Kishës Ortodokse. Në vitin 1994, disa arkimandritë grekë u dëbuan, sepse bënin propagandë në këtë zonë. Shteti shqiptar refuzoi në mënyrë të prerë që mitropolitë e KOASH-it të drejtoheshin nga grekë, deri në vitin 1998, kur në një marrëveshje të pashkruar, u arrit dakordësia mes qeverisë së kohës, Patriarkanës Ekumenike dhe kryepeshkopit Anastas, që krah tij të pranohej një peshkop arvanitas për në Berat, si shqiptar dhe dy peshkopë shqiptarë. Mirëpo, kryepeshkopi Anastas vendosi që një prej peshkopëve ta mbante ndihmës, duke e lënë bosh Mitropolinë e Gjirokastrës, të cilën vijoi ta drejtonte vetë.
Në vitin 2006, duke shfrytëzuar ndryshimin e qeverisë, kursin e ri politik ndaj Athinës dhe mospasjen të shkruar të marrëveshjes së sipërpërmendur, Kryepeshkopi e keqinterpretoi atë si “marrëveshje dy shqiptarë dhe dy grekë”, duke emëruar edhe një peshkop grek dhe një shqiptar, si ekuilibër që do ta vijonte edhe më tej, duke bërë që Kisha të drejtohej nga katër grekë e katër shqiptarë. Kjo bëhej që peshkopët grekë të kishin shumicën në organin më të lartë drejtues të Kishës, në ndryshim nga marrëveshja e vitit 1998, që përcaktonte se krah Kryepeshkopit pranoheshin tre shqiptarë, një prej të cilëve prej origjinës së tij arvanitase. Në krye të Mitropolisë së Gjirokastrës u vendos Dhimitër Dikbasani, një shtetas grek, që edhe pas 32 vjetësh në Shqipëri, nuk meshon e as predikon në shqip, edhe pse ⅔ e grigjës së mitropolisë së tij janë shqiptarë etnikë. Në vitin 2010, pas vdekjes së një të riu në Himarë në pamje të parë për motive etnike, KOASH-i do të reagonte, duke bërë edhe thirrje që “të sigurohen liritë e çdo qytetari dhe në përgjithësi të drejtat e njeriut”, çka u interpretua si kërkesë për njohjen e banorëve të Himarëssi si pakicë etnike greke . Për ushtarin ortodoks Arsen Gjini, të vrarë në vitin 1994, nuk dihet të ketë pasur ndonjë reagim.
Në vitin 2003, për herë të parë, në Himarë fitoi PBDNJ-ja dhe kryetar i Bashkisë u zgjodh Vasil Bollano. Zgjedhjet vijuese do të shihnin përçarje të votës së vetidentifikimit shqiptar në zonë mes PS-së dhe PD-së, duke i mundësuar fitoren kandidatit të PBDNJ-së edhe në një palë zgjedhje të tjera në vitin 2007, edhe pse përfaqësonte pakicën e vetidentifikuar si greke në ish-Bashkinë Himarë dhe shumicën dërrmuese të votave i fitonte në Himarë dhe Dhërmi.
Kërkesat greke për shkollim dygjuhësh do të ndiqnin të njëjtin kurs. Kështu, në vitin 2006, pas debatit mbi mungesën e shkollës greke, pala shqiptare lejoi hapjen e një shkolle, të financuar dhe të menaxhuar zyrtarisht nga shteti grek në Himarë, duke shtuar edhe një institucion shtetëror të huaj, në vend që të lejonte greqishten të mësohej si gjuhë e huaj në tri fshatrat e identitetit fluid, apo të lëndëve mbi historinë lokale, që do të ndiqnin jo thjesht kurrikulat shqiptare, por edhe do të shmangnin një shkollë të drejtuar nga shteti grek.
Kërkesat për tabelat rrugore në greqisht vijuan në cikle përplasjeje. Kryetari Vasil Bollano tentoi të hiqte tabelat e orientimit automobilistik në bashki, duke kërkuar vendosjen e tabelave dygjuhëshe. Mirëpo, shteti shqiptar i riktheu tabelat vetëm në shqip, por duke vendosur tabela për kishat e zonës, që në padijeni i shënonte si për shembull “Kisha e A. Theodoros”, për “Kisha e Agios Theodoros”, në vend të “Kisha e Shën Theodhorit”. Ky gabim gjuhësor do të rregullohej vetëm në vitin 2015, kur si kundërreagim, tabelat në vetë muret e kishave do të zëvendësoheshin nga KOASH-i me tabela vetëm në gjuhën greke, përfshi edhe në fshatra vetëm shqipfolëse të zonës.
Prej vitit 1991, në kishat e minoritetit grek në Finiq dhe Dropull, KOASH-i i ka vendosur tabelat vetëm në gjuhën greke dhe jo dygjuhëshe, duke mos respektuar faktin se ato vendbanime janë në një shtet të pavarur që ka një gjuhë tjetër zyrtare. Krahas minoritetit, edhe në fshatrat Palasë dhe Dhërmi, tabelat kryesore të kishave janë vetëm në greqisht. Në raste të tjera, në këto fshatra janë vendosur tabela trigjuhëshe greqisht-shqip-anglisht, me gjuhën greke gjuhë të parë. Situata e tabelave bëhet edhe më e dukshme në fshatrat shqipfolëse. Kisha e Shën Petros në Vuno ka tabelë vetëm në greqisht, ndërsa kishëza në plazhin e Lukovës është dygjuhëshe shqip dhe greqisht, pavarësisht se këto fshatra janë tërësisht shqipfolëse. Shumë kisha janë pa tabela fare. Që gjuha e përdorur në tabelat e kishave ka kahje të dukshme progreke, përforcohet nga fakti se vetëm gjuha greke është e kudondodhur në këtë territor. Kështu, në asnjë vendbanim të pesë bashkive të jugut të thellë nuk ka asnjë kishë me tabela vetëm në gjuhën shqipe e as përdorim të gjuhës vllahe, në një kohë kur numërohen së paku 20 vendbanime të banuara thuajse tërësisht nga ortodoksë shqiptarë pa fluiditet të identitetit dhe dy vendbanime me shumicë vllahe.
