“Është një thënie shqiptare: ‘Gjaku nuk është ujë’. Pra, ajo thënie është e vërtetë. Këtu vlerësohet e vërtetë. Jemi vëllezërit tuaj që para shumë e shumë vjetësh kemi shkuar në një vend të largët, por vazhdojmë të jemi vëllezërit tuaj”, thotë Alejandro Greco, peshkopi mitropolit ortodoks i shqiptarëve në Argjentinë. Në një intervistë në Buenos Aires, ai flet për praninë e arbëreshëve e të shqiptarëve atje, për përpjekjet që të ruhet e mësohet shqipja, për figura të shquara arbëreshe e shqiptare
Kur filloi emigrimi italian në Amerikën Latine në fund të shekullit XIX dhe fillim të shekullit XX, jo pak arbëreshë të Italisë arritën dhe u vendosën në Argjentinë. Ani pse me kalimin e viteve ruajtja e identitetit ishte bërë shumë më e vështirë, komuniteti arbëresh në Argjentinë, e po ashtu edhe në disa shtete të tjera të Amerikës Jugore, vazhdon t’i ruajë traditat dhe kulturën arbëreshe me mjaft vështirësi.
Për praninë e këtij komuniteti është folur mjaft, e ndër personalitetet më të shquara i cili edhe publikisht ka folur për prejardhjen e tij është shkrimtari me famë botërore, Ernesto Sabato. Përveç tij, edhe sot mjaft figura të rëndësishme të jetës publike në Argjentinë kanë prejardhje arbëreshe.
Megjithatë, sot, për gjeneratat e reja është mjaft sfiduese ruajtja e identitetit. Një nga personalitetet që me shumë zell po promovon identitetin arbëresh dhe shqiptar në Amerikën e Jugut është monsinjor Alejandro Greco. Një veçori e cila ka rënë në sy periudhën e fundit lidhet me prezantimin e tij. Në secilën paraqitje, sidomos në rrjete sociale, bart shallin me simbolet kombëtare shqiptare, e edhe flamurin kombëtar.
Në një intervistë të realizuar gjatë një takimi në Buenos Aires, në dhjetorin e vitit 2019, monsinjor Alejandro Greco, pasi shpjegon për prejardhjen e të parëve të tij dhe mbërritjen në Argjentinë, me shumë pasion thekson dashurinë për Shqipërinë dhe Kosovën. Shqipërinë e kishte vizituar vetëm një herë. Ëndërr e tij mbetet një vizitë në Kosovë.
Monsinjor Alejandro nënvizon nevojën e ndihmës nga shtetet amë për ruajtjen e identitetit, që çdo ditë po bëhet më e vështirë për gjeneratat e reja.
KOHA: Monsinjor Alejandro, ju faleminderit për intervistën tuaj dhe a mund të na bëni një prezantim tuajin?
Greco: Falënderues jam unë! Unë jam Alejandro, në spanjisht, monsinjor Aleksandër, peshkopi mitropolit ortodoks i shqiptarëve në diasporë. Kisha jonë mitropolite është themeluar nga monsinjor Fan Noli, në SHBA. Ai ka shuguruar peshkopët të cilët kanë vazhduar të shugurojnë të tjerët më vonë, e të cilët më kanë shuguruar edhe mua. Historia jonë është relativisht e re si organizim, megjithëse tashmë kanë kaluar 20 vjet angazhim në Amerikën Jugore, sepse ne nuk e mbulojmë vetëm Argjentinën, por gjithashtu edhe komunitete të vogla në shtetet e tjera, veçanërisht në Brazil. Por, edhe në Uruguai dhe Kili, pak a shumë të organizuara.
Shtëpia “Albania” në Buenos Aires
KOHA: Pra, ka komunitete shqiptare në Brazil…
Greco: Po, shumë…
KOHA: E në Uruguai, pra jo vetëm në Argjentinë…
Greco: Jo vetëm në Argjentinë. Veçanërisht në Argjentinë kemi. Në periudha të ndryshme të historisë, komunitete arbëreshe kanë ardhur që nga vitet 1800 së bashku me emigracionin italian. Komuniteti arbëresh nga Jugu i Italisë ka ardhur në periudha të ndryshme, momente të ndryshme, kanë ardhur në Argjentinë. Gjithashtu, siç të tregova Lekë, ka pasur emigracion direkt nga Shqipëria. Njerëz që kanë ardhur direkt nga Shqipëria, kryesisht në vitet ‘20 dhe mesin e viteve ‘20, pas shpalljes së pavarësisë. Kur ishin luftërat, paraluftërat botërore, kohët në mes të dy luftërave, pati emigracion. Shumica e atyre më nuk janë, pra që erdhën, por janë fëmijët e tyre dhe nipërit e mbesat.
Këtu ka organizata të ndryshme me të cilat bashkëpunojmë, me të cilat kemi aktivitet dhe bashkëpunim të përbashkët, qofshin arbëreshe, qofshin shqiptare. Këtu në Buenos Aires, pra në këtë regjion, është një asociacion “Scanderbeg”, i themeluar nga shqiptarët e ardhur nga Shqipëria para shumë e shumë vjetësh. Unë e kam gjetur një shtëpi këtu në Buenos Aires që quhet “Albania” dhe e kam gjetur një pllakë në atë shtëpi që shkruante 1600 e diçka, pra shumë kohë më parë.
Po ashtu, është edhe një komunitet në Veliso, që është një provincë në Buenos Aires, pra është regjioni e jo kryeqyteti. Nga këtu në kryeqytet kemi 2 orë distancë. Atje është një komunitet shqiptar i formuar nga familjet që kanë ardhur nga Shqipëria dhe janë shumë njerëz të mirë e të bukur – shumica janë të rinj. Ka shumë të rinj atje, madje kanë edhe një ansambël shqiptar të vallëzimit.
“Mbretëresha e vitit të kaluar e vallëzimit në Buenos Aires ishte përfaqësuese e trupës shqiptare. Pastaj, në Lujan, në Mendosa… Mendosa është një provincë tjetër. Në jug ka po ashtu komunitete me origjinë arbëreshe.”
Pak a shumë më të organizuara. Komuniteti në Lujan është i organizuar, megjithëse shumica janë fëmijët e arbëreshëve. Është po ashtu një komunitet shumë simpatik, mjaft aktiv, e kështu po zhvillohemi hap pas hapi.
Ne si kishë, jemi kishë tipike ortodokse. Pra ne, ashtu siç të thashë Lekë, ne kemi kontakte me kishat e tjera dhe fetë e tjera. Këtu në Argjentinë problemet fetare janë diçka që nuk njihen, askush nuk ka ide se si është diskutimi mes feve. Kemi raporte shumë të mira me Kishën Romane Katolike, Kishën Evangjeliste, me fetë e tjera, siç janë komuniteti mysliman e ai hebraik.
E rëndësishme është t’i gjejmë gjërat që na bashkojnë dhe jo ato që na ndajnë.
“Për shembull,në Amerikën Jugore, posaçërisht në Argjentinë, për shembull, ka shumë banorë shqiptarë me fe të ndryshme. Por, punojmë së bashku dhe kemi miqësi.”
Për shkak se kush nuk njeh, nuk mund të dashurojë. Kur nuk e njeh tjetrin, nuk mund të ndërtosh asgjë. Por, kur njihen atëherë janë raporte personale dhe gjendet ajo që na bashkon dhe jo që mund të na përçajë.
“Kemi vazhdimësi nga Fan Noli dhe po ashtu kemi gjak shqiptari”
KOHA: Kjo është në përgjithësi për komunitetin shqiptar dhe arbëresh këtu. Pyetja e dytë është për ju personalisht. Kush jeni ju dhe ju lutem disa detaje për familjen tuaj. Pra nëna dhe babai, prej nga kanë ardhur, kur, e të tjera…
Greco: Pra, siç të tregova, jam argjipeshkvi i Kishës Ortodokse Shqiptare në diasporë, kryesisht në Argjentinë, ku jemi tani. Ne nuk kemi një linjë institucionale me Kishën Ortodokse në Shqipëri, jemi gjysmë të pavarur, jemi të formuar nga peshkopë, kemi vazhdimësi nga Fan Noli dhe po ashtu kemi gjak shqiptari. I respektojmë të gjithë, lutemi për të gjithë, por gëzojmë pavarësi. Roli ynë si kishë nuk është vetëm në anën të themi evangjeliste, pra në aspektin religjioz, por edhe t’i ruajmë në një formë rrënjët tona shqiptare. Shumë persona këtu e dinin që kanë origjinë shqiptare, por nuk kanë ditur shumë gjëra, kanë ditur diçka me gjyshin, apo babanë… Ky është po ashtu aktiviteti ynë, për t’i njohur rrënjët tona në Shqipëri, kulturën shqiptare, historinë që është shumë e pasur, mijëravjeçare, personalitetet historike… Do ta përsëris atë që e thashë pak çaste më parë: Nëse nuk njihemi, nuk mund të duhemi.
“Këtu e kemi humbur shumë gjuhën. Është vështirë të gjendet dikush që e flet mirë shqipen.”
Por, shumë jemi duke e mësuar, më tepër vetë, pasi nuk ka se kush të ta mësojë. Por, qëllimi është që në një të ardhme të mund ta flasim. Ta flasim rrjedhshëm dhe me qetësi, veçanërisht që disa pjesë të lutjeve në kishë janë në shqip, duke shërbyer natyrisht edhe në spanjisht, për shkak se atë e flasin shumica e njerëzve këtu. Por, duke vlerësuar dhe rikthyer gjuhën tonë. Në pyetjen tënde Lekë…
KOHA: Për origjinën…
Greco: Për origjinën… Babai im është nga një vend në jug të Kalabrisë, i cili quhet San Benedetto Ullano. Kanë ardhur këtu më 1950, pas përfundimit të Luftës së Dytë Botërore. Pra, kanë ardhur edhe anëtarët e tjerë të familjes sime, axhët, kushërinjtë, etj. Dhe janë vendosur fillimisht në zonën e Buenos Airesit. Gjyshja ime nga ana e babait është Musachio–Muzaka, një mbiemër shqiptar me histori në Shqipëri. Ne jemi pasardhës të familjes historike Muzaka. E po ashtu për këtë arsye unë personalisht, aq më tepër edhe për shkak të fesë, e kam trashëgimi. Jam profesor i teologjisë dhe i historisë. Për këtë arsye edhe më interesonte zbulimi i rrënjëve. Ne këtu gjithçka bëjmë në fushën fetare, angazhimin në komunitet e të tjera, kemi edhe vendet e punës civile. Kisha jonë mbahet me kontribute të cilat i japim nga të ardhurat nga punët tona civile. Dhe jemi krenarë, për shkak se kjo edhe na jep një pavarësi të madhe. Mirë, për t’u kthyer te historia e familjes sime, babai im e ka folur shqipen shkëlqyeshëm. Ai ka mësuar në italisht, në shkollë, në periudhën e Musolinit, pra kanë qenë të obliguar, si gjuhë e shtetit.
KOHA: Por, babai juaj fliste shqip apo arbërisht?
Greco: Fliste arbërisht.
KOHA: Jo shqipen e sotme.
Greco: Jo shqipen aktuale të Shqipërisë. Fliste arbërisht. Për shembull, kur unë shkova në Shqipëri dhe kisha uri, e dija në arbërisht që thuhej: “Mëmë hamë”. Më kujtohet që kur kam qenë në Shqipëri, në arbërisht “kam uri” thuhej “mëmë hamë”. Dhe unë në Shqipëri thosha “mëmë hamë” dhe askush nuk kuptonte se çfarë po thosha. Pata rastin që më 2014 ta vizitoja Shqipërinë dhe kisha dashur ta vizitoja edhe Kosovën, për shkak se isha 150 kilometra larg. Por, isha për pak ditë, në të vërtetë më solli një mik i imi shqiptar nga Italia, pra që jetonte në Itali. Nga komuniteti shqiptar, jo arbëresh në Itali, ku po ashtu kemi një prani domethënëse, kemi besimtarë dhe shumë miq brenda komunitetit shqiptar në Itali. Doja të thosha Lekë se me kohën ne kemi rigjetur fëmijët e kushërinjve të mi, të axhëve, njerëz të popullit të njëjtë që kanë ardhur, siç themi ne, bashkatdhetarët. Dhe kemi gjetur një numër të madh të njerëzve me të cilët kemi origjinën shqiptare, gjakun shqiptar. Unë besoj se ndonjëherë, si në Kosovë, si në Shqipëri, nuk njihet madhësia e emigracionit në Amerikën Jugore me gjakun shqiptar. Jemi me mijëra.
“Kemi gjetur një numër të madh të njerëzve me të cilët kemi origjinën shqiptare, gjakun shqiptar”
KOHA: Pse ndodh kjo monsinjor?
Greco: Sepse, sikurse SHBA-ja në veri, edhe shtetet e mëdha në Jug, si Brazili dhe Argjentina, ishin shtete të zhvilluara, por shumë të hapura për emigracion. Pra, të themi se ishte parë si mundësi nga emigrantët që të vinin këtu. Por, po e përsëris, kjo nuk ishte vetëm një herë. Kishte etapa të caktuara, në periudha të caktuara të Argjentinës. Si për shembull në vitet ‘20 Argjentina ishte një shtet shumë i pasur, shumë i zhvilluar dhe ofronte shumë mundësi. Dhe këtu fenomeni gjithmonë është zhvilluar në të njëjtën mënyrë. Vinin një ose dy familje dhe pastaj familja që ishte në Shqipëri apo Kosovë lidhej me dikë këtu, e pastaj vinin… Më kupton?
Gjurmëve të arbëreshit të parë në Argjentinë
KOHA: Po.
Greco: Shkonin edhe nëpër vende të tjera të Evropës. Por, këtu vinin si një vend i mundësive. Ishte një shtet i ri, vend i mundësive, me një ekonomi shumë më të mirë sesa që kemi tani… Por, ajo është temë tjetër.
KOHA: Pra, monsinjor Aleksandër, a dihet kur shqiptari apo arbëreshi i parë ka mbërritur në shtetet e Amerikës Jugore?
Greco: Unë do të thosha në pjesën e fundit të viteve 1800. Duke rastisur me periudhën kur ishte presidenti Sarmiento, i viteve 1800, u jepte toka atyre që donin të punonin, u falte tokat për popullimin e shtetit. Argjentina edhe tani është një shtet shumë i gjerë, me shumë tokë dhe nuk jemi aq shumë banorë. Për shembull, kemi kilometra të tëra me fusha. Unë jam duke hulumtuar për të kuptuar se kush ka mundur të jetë i pari, por ende nuk e kam zbuluar. Por, emigracioni i parë ka qenë me arbëreshë nga Italia. Nga jugu, por edhe nga veriu, sepse ka po ashtu prani arbëreshe në veri. Prania më e madhe është në jug, por në tërë brigjet e Adriatikut ka komunitete arbëreshe dhe kjo shihet nga gjuha, sepse ka komunitete që flasin arbërisht edhe në veri të Italisë. Nuk janë aq të mëdha sikur në jug, ku është shumica.
Edhe në shërbesat fetare të Alejandro Grecos, janë të pranishme simbolet kombëtare
“Me brengë e solidaritet u përcoll tërë çështja e Pavarësisë së Kosovës. Për shkak se Kosova është Shqipëri. Është gjaku i njëjtë”
Në rigjetje të gjuhës e historisë
KOHA: Unë kam qenë në afërsi të Napolit dhe Romës. Është një qytet i vogël, quhet Greci.
Greco: Ka një konfuzion të madh, për shkak se ka shpesh raste kur njerëzit mendojnë që flasin greqisht, e në fakt flasin shqip. Më kupton se ku dua të dal? Për shembull, “Piana degli Albanesi” më herët quhej “Piana degli Greci”. Dhe mendohej se ata ishin pasardhës të grekëve, jo. Ngatërrohej me ritin bizantin. Riti bizantin në Perëndim quhej “riti grek”, por në të vërtetë është rit në shumë anë. Është në Antiok të Sirisë, në Aleksandrinë e Egjiptit, në Rusi. Po ashtu, është mendimi se edhe vetë grekët, para Republikës Greke, ose pak më vonë, nuk quheshin grekë, por quheshin helenë – populli helen. Këtu ka një komunitet të madh grek, është një komunitet i organizuar prej vitesh. Mendohet se Onasisi ka jetuar këtu, kur nuk ishte i pasur. Por, po ashtu gjendet një komunitet i madh, jo aq i organizuar në formë të njëjtë monolitike – por po ashtu po kërkojnë forma të ndryshme të organizimit, duke kërkuar forma më të përshtatshme edhe sot e kësaj dite – i origjinës shqiptare. Për këtë arsye, po ashtu, këtu është përcjellë me brengë e solidaritet tërë çështja e Pavarësisë së Kosovës. Ajo ishte një gjë që neve na interesonte shumë. Për shkak se Kosova është Shqipëri. Është gjaku i njëjtë.
Është një thënie shqiptare: “Gjaku nuk është ujë”. Pra, ajo thënie është e vërtetë. Këtu vlerësohet e vërtetë. Jemi vëllezërit tuaj që para shumë e shumë vjetësh kemi shkuar në një vend të largët, por vazhdojmë të jemi vëllezërit tuaj. Ne jemi duke u rigjetur me gjuhën dhe në një formë besoj se jemi duke u rigjetur me historinë. Historinë e largët, siç është Skënderbeu, i tërë procesi. Procesi i lavdishëm i Pavarësisë dhe i çlirimit të Kosovës. Janë pjesë të interesimit tonë. Jo vetëm si institucione, por edhe personalisht. Interesante është se nga gjërat e ruajtura janë zakonet, pra përveç gjuhës. Zakone sikurse vallet e gatimet, që janë mjaft të pasura te shqiptarët, e që janë ruajtur shumë nëpër komunitete të caktuara. Në një formë sikur të jenë konservuar. Siç e përmenda, në Beriso është një ansambël i rëndësishëm dhe i njohur, pra nuk është që e bën vetëm një aktivitet një herë në vit, por edhe e ftojnë nëpër vende të ndryshme. Është një ansambël shqiptar i valleve dhe këngëve shqipe, i cili është formuar për të rinjtë, pra mes 18-30 vjeç. Pra, janë njerëz që i duan rrënjët.
KOHA: Dhe pikërisht për këtë, si është përfshirja në jetën publike në Amerikën Jugore, në Argjentinë dhe shtetet e tjera i komunitetit arbëresh dhe atij shqiptar?
Greco: Pikësëpari dëshiroj të përmend një ndarje të vogël, në mënyrë që të kuptohet. Ka pasur personalitete të shquara me origjinë shqiptare apo arbëreshe në historinë e Argjentinës.
Rrënjët arbëreshe të Sabatos dhe presidentit Mitre
KOHA: Si për shembull, Ernesto Sabato.
Greco: Ernesto Sabato, shkrimtari. Një shkrimtar i madh, të cilin kam pasur rastin ta njihja. Shumë më përpara tij ka qenë njëri president që quhej Sarmiento. Para Sarmientos ka qenë një president me emrin Mitre.
KOHA: Sarmiento ishte arbëresh?
Greco: Jo, jo. Mitre ishte me origjinë nga ajo që është Kamëria. Gjyshi i Mitres…
KOHA: Çamëria…
Greco: Çamëria. Gjyshi i Mitres. Ishte president “famëkeq” i Argjentinës, njeri shumë “kult”, i rëndësishëm. Fatkeqësisht që do të nisesh tani, sepse do të shkonim të vizitonim njërin nga monumentet e tij. Ka shumë rrugë dhe aveny që mbajnë emrin e Mitres. Ky është një nga rastet kryesore që i njohim, historike, të pranisë me origjinë shqiptare në Argjentinë. Ka shumë të tjerë. Mirë, e përmendëm Ernesto Sabaton, një shkrimtar tejet të famshëm i nivelit botëror dhe emër shumë i ndërlidhur me të drejtat e njeriut, i cili ka pasur rol të madh në procesin civil-ushtarak këtu, për të ndihmuar rikthimin e demokracisë në Argjentinë. Kthehemi te diçka më e popullarizuar aktualisht… Futbollisti në Itali, Muzacchio është me origjinë arbëreshe. Një mbiemër i tillë. Muzacchio është në italisht Muzaka. Është e njëjta familje.
KOHA: Muzacchio atje është këtu Muzaka. Po Messi?
Greco: Ka disa për të cilët thuhet se janë.
KOHA: Mesi është?
Greco: Për Messin thuhet se nëna e tij është me origjinë arbëreshe.
KOHA: Dhe si quhet ajo?
Greco: Nuk më kujtohet. Nga familja e nënës nuk më kujtohet mbiemri i familjes. E di që kam qenë dhe kam celebruar një herë një liturgji, një meshë… Në gjuhën kishtare thuhet një liturgji hyjnore, në Rosario, prej nga është Messi. Dhe ku ka një prani me origjinë shqiptare, por nuk janë të organizuar. Dhe më është thënë që ka qenë nëna e Messit, por ka pasur shumë njerëz, pra nuk kam mundur të bisedoj.
“Për mua, nëna e Messit është arbëreshe”
KOHA: Por, për juve nëna e Messit është arbëreshe?
“Për mua, nëna e Messit nga të gjitha ato që më janë treguar…”
KOHA: Pra, Messi është pjesërisht…
Greco: E saktë.
KOHA: Po të tjerë?
Greco: Po, ka…
KOHA: Vetëm këtë. Cila është rëndësia e Ernesto Sabatos në këtë proces pas Juntës?
Greco: Ernesto Sabato, pas ardhjes së demokracisë, ishte një nga referencat morale dhe zyrtare në të gjitha gjykimet për krimet e kryera gjatë asaj periudhe. E gjithë ajo periudhë e Argjentinës është shumë e komplikuar edhe sot e kësaj dite. Ajo erdhi nga një qeveri që përfshiu shuarjen e demokracisë, zhdukjen e personave – “AAA” – dhe pushtetin ushtarak… U evidencuan 300.000 të zhdukur. Ajo shkaktoi më vonë ngërç. Për t’i gjetur përgjegjësit u kryen hetime të shumta. Sabato ishte njëri nga ata që e shtyu përpara këtë. Por, e rëndësishme është që po ashtu ishte një referencë morale, një person kredibil për njerëzit. Njerëzit e respektonin për mendimet që kishte si person. Aq më tepër, një letrar i njohur. Një person me të vërtetë interesant. Librat e tij lexohen edhe në shkolla.
“Prania shqiptare është në vende ku nuk e dimë mirë se pse”
KOHA: Cili është kontributi i këtyre personaliteteve me origjinë arbëreshe për ruajtjen e kulturës arbëreshe në Argjentinë? Për shembull Ernesto Sabato ka shkruar në shqip, apo nuk dinte?
Greco: Besoj se e ka ditur shqipen.
KOHA: Por, ai e ka ditur që është arbëresh?
Greco: Po.
KOHA: Dhe e ka thënë këtë në publik këtu?
Greco: Po.
“Njoh njerëz që e kanë njohur shumë dhe kanë thënë që ka pasur vetëdije të plotë se familja e tij kishte ardhur nga Italia dhe kishte origjinë shqiptare.”
Më kupton? Pra, e ka ditur dhe e ka thënë.
KOHA: Pra, ai ishte arbëresh, jo shqiptar nga Shqipëria?
Greco: Ai ka qenë arbëresh. Pastaj, kemi pasur një gjykatës me rëndësi në drejtësinë e Argjentinës, Belushi. Pra, Belushi është shqiptar. Dhe kur i kanë thënë nëse është italian, ai ka thënë: “Jam shqiptar”.
KOHA: Kush ishte ai?
Greco: Një gjykatës po ashtu i njohur.
KOHA: Belushi, sikurse Xhim e Xhon Belushi?
Greco: Pikërisht, njëjtë. Jo aq i famshëm sa ata, por për Argjentinën i rëndësishëm. Gjykatës në Gjykatën Supreme. Docent i drejtësisë.
KOHA: Dhe të tjerë nga sot? Jo vetëm sportistë, sikurse Muzacchio ose pjesërisht Messi, por të tjerë? Artistë?
Greco: Në rregull, artistë: Graciela Alfano, Amalia Granata… Dy personalitete për të cilat askush nuk e di se janë me origjinë arbëreshe, nuk e di nëse ti e di, por që unë kam participuar, nga vijnë shqiptarët e arbëreshët, me mbiemra janë të njëjtë. Janë dy figura të tangos argjentinase, njëri Pugliese e tjetri është Troilo.
KOHA: Pugliese nga Puglia?
Greco: Po, por ka shumë Pugliese në komunitetin arbëresh në Itali dhe ka po ashtu shumë Troilo. Troilo është një fizarmonist. Por, janë figura shumë të rëndësishme që ne i kemi ndjekur në vitet ‘70 të tangos. Më vonë ka edhe shumë artistë, siç i përmenda, Graciela Alfano, një aktore. Amalia Granata, e cila tani është deputete nga partia në provincën e saj, që është po ashtu drejtuese, modele… Në shtetin fqinj, që është Kili, Graciela Boloko me origjinë arbëreshe.
KOHA: Pra, jo vetëm në Argjentinë, por po ashtu edhe në Brazil, në Kili, në Uruguai…
Greco: Atje jam i sigurt që ka, për shkak se më kanë kontaktuar persona. Mendoj që në një pjesë të Brazilit, mbi të gjitha, ka komunitete më të organizuara. Por, ende nuk kam mundur të kontaktoj me ta.
KOHA: Ku?
Greco: Brazili është gjigant.
KOHA: Mirë, por në afërsi të Rios, Brazilias apo Sao Paolos…
Greco: Sipas meje në jug dhe më në veri të Rios. Më në verilindje të Brazilit. Jo krejtësisht lart. Dhe po ashtu në Kili. Në Santiago të Kilit, përfshirë që punojmë bashkë, ku po mundohemi ta mbajmë një prani më të qëndrueshme, duke pasur parasysh edhe rrethanat socio-politike, që në këtë periudhë në Kili janë shumë të vështira. Unë i kam vizituar, nuk e di sa herë, por po ashtu edhe të shoqërohem pak. Ka një prani, po. Mbi të gjitha arbëreshë. Por, në jug të Kilit, fare në jug, gjendet një qytet ku rrugët quhen Durrës, Tirana, emra qytetesh në përgjithësi të shqiptarëve, pra një pjesë e madhe e rrugëve. Kjo flet për një prani shumë të rëndësishme përderisa i vihet emri një rruge. Ende nuk kam arritur të shkoj atje, pra Lekë, siç biseduam, distancat këtu janë të tmerrshme. Mund t’i kaloj dy ditë duke udhëtuar dhe ende të jem brenda Argjentinës. Paramendoje të udhëtosh për në Kili, sepse ende ky qytet ndodhet fare në jug të Kilit. Një herë në rrjete sociale më komentuan: “Ah, po pse nuk shkon?” e të ngjashme… Nuk është e lehtë për neve. Mua më ka bërë përshtypje në Evropë – të gjitha ishin afër. Më thoshin jo është larg 4-5 orë dhe unë shkoja në atë vend. Më shikonin e më thoshin “Si?”… U thosha: “Por, për mua është afër”. Në këtë qytet mund t’i bëj dy orë për të arritur diku. Distanca këtu është shumë e madhe. Dhe, siç të thashë Lekë, në pikën më jugore të kontinentit amerikan, siç e quajmë ne “Tierra del Fuego” (Toka e Zjarrit), apo të themi në fund të botës, tek Antarktiku, ku është shumë ftohtë dhe ku me muaj është vetëm ditë dhe me muaj është vetëm natë, gjendet një përrua, një lumë i vogël, ku zyrtarisht në hartë shkruan Kosovo. Neve do të na pëlqente të quhej Kosova, por ajo është çështje e komunës apo qeverisë në atë shtet. Prandaj, prania shqiptare është në vende ku nuk e dimë mirë se pse. Unë mund të them njëjtë, në periudhën e luftës çlirimtare të Kosovës, pronarët e atyre tokave janë me gjak shqiptar. Nuk e di nëse direkt shqiptarë apo arbëreshë, nuk e di. Nuk kanë jetuar aty. Janë kullosa. Janë ku mbahen delet dhe dhitë.
KOHA: Kemi shumë gjëra për të folur… Po të ishte e mundur, me ditë të tëra. Por, po i afrohemi përfundimit. Pyetja ime e fundit, ose jo edhe saktësisht e fundit… Për sot, në shekullin 21, si është e mundur që jo vetëm të ruhet… Pra, gjeneratat e reja në mënyrë që të shkruajnë shqip, të flasin pak shqip, çka u nevojitet nga Kosova e Shqipëria… Libra, kurse të gjuhës, mësues?
Greco: Si hap i parë, t’i themi gjërat elementare. Kur kam qenë në Shqipëri, një mik i imi personal ma solli një fjalor gjuhësor spanjisht-shqip. Problemi do të ishte që të kem një shqip-spanjisht, e kundërta – do të ishte më e vështirë. Dhe përkthyesit e Google janë shumë… Për publikimet e mia më shkojnë disa orë për t’i shkruar. Prandaj, do të na nevojiteshin, pra elementaret si fjalorët, e po ashtu po të ishte e mundur edhe ndonjë kurs, i cili nuk do të ishte shqip-spanjisht, mund të jetë shqip-italisht, që është një gjuhë të themi e cila pak a shumë kuptohet, si për shembull po të dal në rrugë të flas italisht më kuptojnë mjaft. Këtu kuptohet mjaft edhe anglishtja, flitet shumë. Jo në rastin tim. Por, do të ishte edhe një moment kur do të vinte një profesor ose ndonjëri prej nesh të udhëtonte që të vinte për ta përsosur gjuhën. Unë gjuhën portugeze dhe italiane i kuptoj plotësisht.
KOHA: Por, ju nevojiten kurse në gjuhën shqipe apo mësues që do të vinin?
Greco: Mësues do të ishte plani i dytë. Do të duhej të organizoheshim dhe Lekë e di se këto kohë janë momente të ndryshimeve në Argjentinë. Prandaj, duhet ta shohim këtë vit se si do të jetë gjendja socio-ekonomike në Argjentinë, në mënyrë që nëse vjen ndonjë person t’ia gjejmë shtëpinë, pra që të jetë mirë këtu. Po e përsëris, një gjë e pavolitshme këtu janë distancat, sepse mund të jetë një komunitet këtu, por tjetri 2-3 orë larg.
KOHA: Nuk është praktike.
Greco: Për ta bërë praktike, nevojitet po ashtu edhe teknologjia e re. Ndihmon shumë për këtë.
KOHA: Ku jeton komuniteti më i madh shqiptar ose arbëresh në Argjentinë?
Greco: Ka një thënie këtu: “Zoti është kudo, por punon në Buenos Aires”. Buenos Aires, ku ka po ashtu edhe provinca të Buenos Airesit, ka një prani të rëndësishme shqiptare dhe arbëreshe.
KOHA: Dhe ju brenda komunitetit, në kishë ndoshta po ose jo, por brenda komunitetit flitet arbërisht apo spanjisht?
Greco: Ata më në moshë dinë të flasin arbërisht, sikurse babai im e ka folur shkëlqyeshëm dhe e ka shkruar. Por, po ashtu, sikurse ka ndodhur në vendet e tjera të Evropës, ata kanë qenë emigrantë. Prandaj, ata kanë dalë të punojnë në mëngjes dhe janë kthyer natën. Shumica kanë pasur një pozitë të mirë, ekonomikisht stabile. Por, kanë sakrifikuar shumë. Nuk kanë pasur diçka sistematike në mënyrë që të përmbahen. Në shkollat argjentinase janë mësuar një ose dy gjuhë. Me prioritet anglishtja, për mua jo, dhe frëngjishtja. Prandaj, përveç gjuhës së tyre, është dashur të mësojnë edhe një apo dy gjuhë më shumë. Prandaj, e gjitha kjo ishte e komplikuar. Unë mendoj që të rinjtë tanë, sidomos ata që kanë kaluar moshën 18-vjeçare, por po ashtu edhe ata më të mëdhenj, duhet të mësojnë për ta kuptuar gjuhën. Është një gjë që në përgjithësi ne flasim, do të duhej ta bënim në mënyrë më të organizuar. Që të shkruajmë e që të komunikojmë po ashtu. Por, Lekë, kur flasim për gjuhën, mendoj që duhet të bisedojmë për tërë kulturën. Fenomenin kulturor. Gjuha është më e rëndësishmja, është fondamentale. Por, po ashtu, është fondamentale të njihet historia dhe nuk po e them vetëm si profesor i historisë – duhet të njihen zakonet e traditat edhe sot të vendeve tona të origjinës. Jo vetëm gjërat të cilat kanë kaluar, ato janë fantastike dhe besoj që ato janë baza e gjithçkaje, rrënjët. Por, po ashtu kemi nevojë që të njohim dhe komunikojmë me njerëzit sot, me problematikat e tyre, me ëndrrat e tyre, dëshirat, idealet dhe po ashtu të shohim mundësitë që të kontribuojmë në vendin tonë të origjinës, gjakut tonë. Mendoj që një kontribut të madh mund ta bëjmë, me modesti, së paku në Argjentinë… Brazili po ashtu e ka, jemi komunitete shumë mikpritëse – e festojmë miqësinë.
Dhe jemi – nuk po flas për futboll – shumë pluralistë. Siç të thashë Lekë, këtu të diskutohet për fenë është sikur të diskutohet për marsianët. Këtu mund të diskutohet shumë për politikën. Ka një ndarje që shpresoj të mbyllet. Po ashtu diskutohet për futbollin. Por, ka si një kult të miqësisë.
KOHA: Jeni me Bocan apo River Platen?
Greco: Mbaj mendimin e rezervuar. Por, kam një simpati të sinqertë për Riverin. Mirëpo, kam anëtarë të familjes me Bocan. Motra, nipër, etj.
KOHA: Pra qenkeni të përzier…
Greco: Po.
KOHA: Ju faleminderit shumë!
Greco: Jo, të faleminderit ty Lekë që ke ardhur! Meqë është hera e parë, shpresoj të mos jetë e fundit. Uroj që së shpejti do të të presim prapë dhe të të njoftojmë edhe me pjesëtarë të tjerë të komunitetit.
KOHA: Ju faleminderit!
Lidhja me Fan Nolin
KOHA: Cila është lidhja juaj me Fan Nolin?
Greco: Në terminologjinë teologjike e quajmë trashëgimia apostolike.
Pra, nga apostujt këtu, Kisha Katolike, Kisha Ortodokse, Kisha Anglikane gjithashtu… Të themi se ne kemi ardhur nga apostujt. Pra, është një listë, ky peshkop pasoi këtë peshkop, e të tjerë me radhë, e në listën time është Fan Noli. Fan Noli, pra, e dimë se ishte personalitet i madh, me kulturë unike, ka përkthyer Shekespearein, ka përthyer libra fetarë, ka përkthyer “Don Kishotin” e Servantesit, kam zbuluar që e ka ditur spanjishten. Ka folur shumë gjuhë, ka mbajtur detyra të larta, po ashtu ka organizuar Kishën Ortodokse në Shqipëri. Nuk po them se kisha ka lindur me Fan Nolin, gjithmonë ka pasur shumë figura…
KOHA: Por, si kishë…
Greco: Por, jo si kishë…
KOHA: Dhe atë jo në Shqipëri… Në Boston.
Greco: Por, me emigracion shqiptar. Pra, diaspora mund të japë kontribut të madh. Ai ishte i pari i cili celebroi meshën në gjuhën shqipe, jo në greqisht. Për këtë e kujtojmë. Ka qenë një meshë plotësisht e celebruar në shqip. Llogarisim që ai ka qenë i pari që e ka përkthyer të plotë. Por, kemi edhe Melanin, Papa Kriston, që po ashtu kanë mbajtur mesha në shqip. Por, ai ka qenë një përkthim i përsosur, i plotë, i gjithçkaje nga Fan Noli. Kur kam mësuar për figurën e tij, përpara se të bëhesha peshkop, më ka pasionuar. Prandaj edhe e konsideronim veten si fëmijët e tij. Si kishë jemi fryti i Fan Nolit në Amerikën Jugore, në diasporën shqiptare të Amerikës Jugore. Mendoj se duhet ta njohim atë këtu. Më parë e kemi njohur më pak. Në anën tjetër, historia e tij, po ashtu, duhet njohur më tepër këtu në mesin e shqiptarëve. Ne mundohemi t’i ringjallim idealet e tij. Sikur thashë në fillim, unë i respektoj të gjitha manifestimet religjioze, i respektoj të gjitha kishat, greke, serbe, ruse, të gjitha… Por, ne jemi shqiptarë dhe duhet të ketë një kishë të themeluar, jo vetëm e themeluar, por të ketë “farë” në kulturën tonë shqiptare, që të jetë e mundur të njihet gjuha jonë dhe të jetë një organizëm i gjallë, aktual e dinamik, për të ndihmuar shprehje të ndryshme. Jo për të dominuar ndonjërën, apo për të konvertuar. Kam respekt dhe tolerancë të madhe. Por, që të jetë e gjallë për njerëzit tanë, për pjesëtarët e komuniteteve tona. Dhe, mbi të gjitha, për gjeneratat e reja, sepse gjithmonë është e rëndësishme që të ketë vazhdimësi.
